Wp/crh/Къырымтатарлар

Къырымтатарлар я да Къырымлар – Къырымда яшагъан бир халкъ. Тюркий тил зюмресине менсюп олгъан Къырымтатар тилинде лаф этелер.

Эсас къысмы Къырымда (260 бинъге якъын), къалгъанлары исе Тюркиеде, Булгъаристанда, Романияда, Ёзбекистанда, Русиеде отуралар. Тюркиедеки къырымтатар диаспорасы баягъы буюктир.

Къырымтатарларнынъ чокъусы – мусульманлар (сюннийлер), Анефи мезебине аит олалар.

Тарих

Этногенез

Къырымтатарлар – халкъ оларакъ Къырымда шекилленди. Чешит заманлар Къырымда яшап къырымтатар миллетининъ этногенезинде иштирак эткен эсас халкълар булар: таврлар, Скитлер, сарматлар, аланлар, юнанлар, готлар, ромалылар, прото-булгъарлар хазарлар, печенеглер, италиялылар, черкезлер, тюрклер, могъоллар; къырымтатарлар этногенезинде айры ер гъарбий къыпчакълар алалар, Русиеде олар половецлер оларакъ , гъарбий Авропада исе куманлар оларакъ белли. Ертиш (Иртыш) озени ялыларындан келип къыпчакълар 11-12 асырлардан башлап Едил, Азакъ денъизи ве Къара денъиз янларындаки чёллерине кочип яшап башладылар (бу ерлер шу замандан берли тап XВЫЫЫ асыргъа къадар Дешт-и Къыпчакъ, Template:Lang-fa – "Къыпчакълар чёлю" дениле эди). Корюнип тура ки, о заманда олар Къырымгъа да кирип башладылар.

Къырым ханлыгъы

Тамамен халкъ Къырым Ханлыгъы девринде шекилленди. Къырымтатарларнынъ мемлекети — Къырым Ханлыгъы 1441 сенесинден 1783 сенесине къадар яшады. Озь тарихынынъ эксери девамында Къырым ханлыгъы Османлы Девлетине багълы олып онынъ иттифакъдашы эди. Къырымда укюм сюрген сюляле Герайлар сюлялеси эди, онынъ темельджиси ильк хан Ы Хаджы Герай эди. Къырым ханлыгъы деври — къырымтатар медениети, санаты ве эдебияты инкишафынынъ заманы. О девирдеки къырымтатар шиириетининъ классики — Ашыкъ Умер эди. Дигер шаирлерден энъ зияде белли олгъанлар Махмуд Къырымлы ве ЫЫ Гъазы Герай хан эдилер. О замандан сакъланып къалгъан мимарджылыкъ абиделеринден энъ муими — Багъчасарайдаки Хансарайдыр.

Къырым Ханлыгъы даима Москова мемлекети ве Лехистан иле (XВЫЫЫ асыргъа къадар уджюм этиджи дженклер) дженклешты, бунынъ иле берабер барышыкълы рус ве украин эалисинден чокъ киши эсир тюшер эдилер. Эсир оларакъ якъалангъанлар Къырымдаки эсир чаршыларындан Османлы Девлетине ве Якъын Шаркъкъа сатылыр эдилер, бойле чаршылардан энъ ириси Кефеде булунды. 1571 сенеси Къырым 40 бинълик ордусы Ы Девлет Герай хан ёлбашчылыгъы алтында рус къалелерини доланып Москвагъа етип онынъ дживарыны якъты, бундан Кремлден гъайры бус-бутюн шеэр янып куль олды. Анджакъ эртеси сене Русие мустакъиллигинден марум этмек ниети иле текрар кельген 120 бинълик орду Молоди кою янындаки урушында магълюбиетке огърады. Бу магълюбиет ханлыкъкъа уджюмлерден вазгечмекни меджбур этти. Лякин формал тарзда Къырым ханына бойсунгъан, амма деерлик мустакъиль, Шималий Къара денъиз янында кочип тургъан ногъай ордулары мунтазам тарзда рус ве украин территорияларына эсирлер якъаламакъ ве чайпамакъ ичюн арбий сеферлерге чыкъар эдилер.

Русие Империясынынъ теркибинде

Исмаил Гаспринский

1736 сенеси Русие ордулары фельдмаршал Кристоф Миних ёлбашчылыгъы алтында Багъчасарайны якъып Къырымнынъ дагъ алдындаки ерлерини бербат эттилер. 1783 сенеси Русие Османлы Девлетини енъген сонъ Къырым башта ишгъаль олунды, бундан сонъ исе Русие тарафындан аннексирленди. Бунынъ иле къырымтатарлар тарихында олар тарафындан "Къара асыр" денильген девир башланды.

Русие мемуриети зулум эткенлери къырымтатарлар кутьлевий тарзда Османлы Девлетине (эсасен Добруджа ве Анадолугъа) иджрет этип башлагъанларынынъ себеби олды. Иджретнинъ эки эсас далгъасы 1790 ве 1850 сенелери эди. Базы малюматларгъа коре 1790 сенеси иджретчилернинъ сайысы Къырымнынъ къырымтатар эалисининъ 4/5 къысмына етишти. Иджреттен эвель ярымадада 600—700 бинъге якъын къырымтатар отурмакъта эди. Ханлыкънынъ эалиси исе 1783 сенесине къадар тахминен 1,5 миллион кишиден ибарет эди. 1850 сенелери Къырымдан 300 бинъге якъын къырымтатар кеттилер. Оларнынъ балаларындан шимди Тюркиедеки, Булгъаристандаки ве Романиядаки къырымтатар диаспорасы ибарет. Нетиджесинде кой ходжалыгъы тюшкюн алгъа огърады, Къырымнынъ чёлю исе деерли такъыр олды. О заманда Къырымдан къырымтатар асылзаделерининъ чокъусы кетти. Бунынъ иле берабер Русие укюмети метрополия территориясындан иджретчилерни джельп этмекнен Къырымны мустемлеке эте бермекте эди. Нетиджесинде Русие Къырымны аннексирлеген вакъытта анда отургъан бир миллион къырымтатардан XIX асыр сонъунда 200 бинъден аз къалды (Къырым бутюн эалисининъ 25 фаизидир).

Къырымтатар медениетининъ янъыдан яратылувы улу маарифчи Исмаил Гаспринский адынен багълы. Аслында о янъы эдебий къырымтатар тилини яратты. Гаспринский "Терджиман" адлы ильк къырымтатар газетасыны нешир этип башлады. Гаспринский пантюркизм мефкуресининъ темельджилеринден бири оларакъ сайыла.

Ватандашлыкъ дженки ве Къырым МШСДЖ

Noman Çelebicihan

1939 s. cedvelge aluv malümatına köre Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi

1917 сенеси март 25-де Акъмесджитте къырымтатар къурултайы отькерильди. Анда 2000-ден зияде делегат кельди. Къурултай Мувакъкъат Къырым Мусульман Иджра Комитетини (МКЪМИК) сайлады, Башы оларакъ Номан Челебиджихан сайланды. Бунынъ иле къырымтатарларнынъ медений-миллий мухтариетининъ къурулувы башланды.

Русие Ватандашлыкъ дженки къырымтатарлар ичюн агъыр мусибет олды. 1917 сенесиндеки Февраль инкъилябындан сонъ къырымтатар халкъынынъ ильк Къурултай топлангъанынен Къырымны чокъ миллетли мустакъиль бир девлет этмеге къарар чыкъарылды. Ильк Къурултайнынъ реиси Номан Челебиджиханнынъ шиары бойле эди – "Къырым – къырымлылар ичюн" (яни миллетке бакъмадан бутюн ярымаданынъ эалиси козьде тутула). Амма 1918 сенеси Челебиджихан якъаланып большевиклер тарафындан къатиль этильди. 1921—1922 сенелери арасындаки ачлыкъ нетиджесинде 15 %-ге якъын къырымтатар эляк олды.

1921 сенеси Русие Шуралар Федератив Социалистик Джумхуриети теркибинде Къырым Мухтар Шуралар Социалистик Джумхуриети мейдангъа кельди. Онынъ мемлекет тиллери рус ве къырымтатар тиллери эдилер, алий башлыкълары эсасен къырымтатарлардан ибарет эди. Лякин сонъ 1937 сенеси Сталин репрессиялары башландылар. Къырымтатар муневерлерининъ чокъусы репрессияларгъа огъратылды, бу джумледен белли сиясетчи Вели Ибраимов ве алим Бекир Чобан-заде. 1939 сенесиндеки джедвельге алувнынъ малюматына коре Къырымдаки къырымтатарларнынъ сайысы 218179 киши эди, яни ярымаданынъ джумле эалисининъ 19,4%.

Къырым нацит Алмания тарафындан ишгъали

1941 сенеси ноябрь ортасындан 1944 сенеси майыс 12 кунюне къадар Къырым алман ордусы тарафындан ишгъаль олунмакъта эди.

Къырымтатарлар коллаборацион группаларда иштирак этюви

1941 сенеси декабрь айында Къырымда алман ишгъальджи мемуриетине къол туткъан мусульман татар комитетлери мейдангъа кетирильдилер.

Акъмесджитте "Къырым мусульман комитети" озь ишини башлады. 1942 сенеси сентябрь айында алман ишгъальджи администрациясы комитет серлевасындаки "Къырым" сёзюни къулланмагъа ясакълагъанынен комитет "Акъмесджит мусульман комитети" денилип башлады. 1943 сенеси онынъ ады "Акъмесджит татар комитети" оларакъ денъиштирильди. 1943 сенеси комитетлер фаалиети токъталды.

Башлыджа комитет программасында Къырымда Алмания протектораты алтындаки къырымтатарлар девлетини къурув, озь парламентинен ордусыны тешкиль этюв ве 1920 сенесинде большевиклер тарафындан ясакълангъан Миллий Фыркъанынъ фаалиетини тиклев козьде тутула эди. Факъат 1941-42 сенелерининъ къышында алман ёлбашчылыгъы бильдирди ки, Къырымда ич бир девлетни къурмагъа рухсет бермейджек. 1941 сенеси декабрь айында Тюркиедеки къырымтатар диаспорасынынъ векиллери Едиге Къырымал ве Мустеджиб Улькюсал Хитлерни къырымтатар девлетини къурмагъа аджет олгъанына къандырмакъ ичюн Берлинге кельдилер, лякин оларгъа ред эттилер.

Къырымтатарлар алман ишгъальджилерине къаршы куреште иштирак этюви

Ишгъаль олунгъан Къырымда партизанлар фаалиети адетиндже учь девирге болюне: 1941 сенесининъ ноябри — 1942 сенесининъ октябри, 1942 сенесининъ ноябри — 1943 сенесининъ октябри, 1943 сенесининъ октябри — 1944 сенесининъ апрели. Эр девирде къырымтатарлар партизан арекетинде фааль тарзда иштирак эттилер. Ноябрь 20-де Къырымда 3734 партизан, бу джумледен 2419 граждан (эсасен Къырым сакинлери) ве 1315 арбий партизан булунмакъта эди. Къырымтатарлар граждан партизанларнынъ тахминен 1/6 къысмыны тешкиль эте эдилер. Судакъ партизан отряды эсасен къырымтатарлардан ибарет эди. 1942 сенесининъ кузюнде партизанлар эксери Къырымдан эвакуирленди. Партизан дженкининъ экинджи девринде Къырым орманларында 400-ге якъын партизан къалды. 1943 сенесининъ экинджи ярымында партизан арекетини къуветлештирмек ичюн Къырымгъа янъы кадрлар ёнельдилер. Бу кадрлар чокъусы Къырымда догъгъан эдилер, бу джумледен чокъ къырымтатар. 1943-44 сенелери арасында партизан отрядлары ёлбашчылыгъынынъ ярысы къырымтатарлардан ибарет эди (Аблязиз Османов, Сейит-Али Аметов, Джеббар Колесников, Мемет Молочников, Рамазан Къуртумеров, Сейдамет Ислямов, Осман Ашыров, Мустафа Мамутов, Талят Тынчеров, Серанеджин Менаджыев, Рефат Мустафаев, Мустафа Селимов, Измаиль Хайруллаев ве дигерлери). Ишгъальнинъ ильки кунюнден башлап сонъки кунюне къадар алман ордуларына къаршы дженклешкен партизанлар арасында (эписи олып 20 киши) учь къырымтатар эди: Мемет Молочников, Сейитхалиль Къадыев ве Къуртсейит Муратов.

II Джиан дженки джебелеринде Къызыл Орду сафларында 25 бинъден зияде къырымтатар дженклешти. Беш къырымтатар (Петай Абилов, Тейфукъ Абдул, Юзеир Абдураманов, Абдуреим Решидов, Сейитнафе Сейитвелиев) Шуралар Бирлигининъ Къараманы унваныны къазандылар, даа бир къырымтатар (Аметхан Султан) исе ишбу унванны эки дефа къазанды. Эки къырымтатар (Сейит-Неби Абдураманов ве Насибулла Велиляев) Шюрет Ордени там кавалерлеридир. 1949 сенеси сюргюнлик ерлеринде 8995 къырымтатар дженк ветераны, бу джумледен 524 забит ве 392 сержант булунмакъта эди.

Сюргюнлик

Къырымтатар халкъынынъ темсильджилери Къызыл Орду сафларында фашистлерге къаршы дженклешкенлерине ве партизан арекетинде фааль тарзда иштирак эткенлерине бакъмадан базылары фашитлерге къол туткъанлары сюргюн этювнинъ эсас себеби олды. 1944 сенеси майыс 18 куню Сталин эмри иле алман ишгъальджилерге къол туткъанынен къабаатлангъан къырымтатар халкъы Ёзбекистангъа ве Къазахистан иле Таджикистан къомшу районларына, кичик группалары исе Мари Джумхуриетине, Уралгъа, Кострома виляетине сюргюн этильдилер.

Сюргюн этмек ичюн ресмий себеп 1941 сенеси Къызыл орду сафларындан кутьлевий тарзда дезертирленюви (айтылгъан сайы 20 бинъге якъын киши), алман одруларыны яхшы къаршылав ве алман орду тешкилятларында, полицияда, жандармерияда, аписханелер ве лагерьлер аппаратында иштирак этюви эди. Бунынънен берабер къырымтатар коллаборационистлерининъ чокъусы сюргюнликке огърамады. 1944 сенеси апрель айындаки Къырымны азат этюв огърунда урушларда эляк олмагъанлар чокъусы алманлар тарафындан Алманиягъа эвакуирленип 1945 сенеси гъарбий иттифакъдашларгъа теслим олдылар. Къырымда къалгъанлары исе Ички Ишлер Халкъ Комиссарлыгъы (НКВД) тарафындан 1944 сенеси апрель-майыс айларындаки "зачисткалар" девамында изар этилип Ватанына хаинлик япкъанлар оларакъ макум этильдилер (эписи олып 1944 сенеси апрель-майыс ичинде Къырымда чешит миллетлернинъки тахминен 5000 коллаборационист изар этильди). Къызыл орду сафларында да дженк эткен къырымтатарлар сюргюнликке огърадылар. V 1949 сенеси сюргюнлик ерлеринде 8995 къырымтатар дженк ветераны, бу джумледен 524 забит иле 1392 сержант булунмакъта эдилер.

Ишгъаль вазиетинде учь йыл яшап чокъ сюргюн этильген зайыфлашып 1944-45 сенелери ачлыкъ ве хасталыкълардан эляк олдылар. Совет чешит ресмий органлары бильдиргенине коре къырымтатар халкъынынъ 15-25 %, 1960 сенелери вефат эткенлер акъкъында малюмат топлагъан къырымтатар арекетининъ иштиракчилери бильдиргенине коре исе 46 % эляк олды.

Авдет огърунда куреш

1944 сенесинде сюргюн этильген миллетлерге 1956 сенеси озь Ватанларына авдет этмеге рухсет бердилер, къырымтатарларнынъ исе Шуралар Бирлиги Коммунистик Фыркъасынынъ Меркезий Комитети (ЦК КПСС), Украин Коммунистик Фыркъасынынъ Меркезий Комитетине (ЦК КПУ) ве вастасыз совет мемлекетининъ лидерлерине мураджаат эткенлерине бакъмадан 1989 сенесине къадар бойле акъкъы ёкъ эди. 1960 сенелеринден башлап Озьбекистандаки къырымтатарлар отургъан ерлерде Къырымгъа авдет этмекнен халкъ акъларыны янъыдан тиклемек огърунда миллий арекет къуветлешип башлады.

Къырымгъа къайтув

Къырым регионлары эалисинде Къырымтатарларнынъ фаизи (2001 с. малюмат)

Кутьлевий тарзда къырымтатарлар 1989 сенеси авдет этип башладылар. Бугунь Къырымда тахминен 270 бинъ къырымтатар яшай (2001 сенесиндеки бутюн Украина боюнджа джедвельге алувгъа коре 243 433 киши ). Сюргюнлик ерлеринде де тахминен 150 бинъ киши къалды.

1991 сенеси II Къурултай топлангъанынен къырымтатарлар миллий озь-озюни идаре этме системасы яратылды. Эр беш йыл Къурултай сайлавлары отькериле, Къурултайны Къырымтатар Миллий Меджлиси тизе. 1991 сенесинден берли Меджлиснинъ алмаштырылмагъан реиси Мустафа Джемилевдир.

Дин

Къырымтатарларнынъ чокъусы — мусульманлар (сюннийлер). Къырымтатарлар Ислямгъа дёнюви узун муддетли олып миллет шекилленювинен параллель тарзда кечмекте эди. Бу ёлдаки ильки адым XIII асырда сельджюклер тарафындан Судакъ ве онынъ дживарыны басып алгъанынен тасаввуф къардашлыкълары даркъалувы эди, сонъки адым исе — 1778 сенесиндеки Къырымдан сюргюн этилювинден къачынмагъа истегенлер Къырым христианларынынъ кутьлевий тарзда Ислямгъа дёнюви эди. Къырым эалисининъ эксери исе Ислямгъа Алтын Орду ве Къырым Ханлыгъы девирлеринде дёнди. Шимди Къырымда учь юзге якъын мусульман джемааты бар, оларнынъ эксери Къырым Мусульманларынынъ Диний Идаресине бирлешти (Анефи мезебине аит ола).

Субетнослар

Къырымтатар халкъы учь субетник группадан ибареттир: ногъайлар, татлар ве ялыбойлулар.

Ялыбойлулар

Сюргюнликтен эвель ялыбойлулар Къырымнынъ дженюбий ялы боюнда яшай эдилер. Бу группа этногенезинде румлар, готлар, Анадолу тюрклери ве черкезлер, Ялы бою шаркъындаки сакинлер этногенезинде исе италиялылар да (дженевизлер) иштирак эттилер. Ялыбойлу шивеси тюркий тиллер огъуз группасына менсюп, тюрк тилине пек якъындыр. Ишбу шиведе чокъ юнан ве италиян алынмалары бардыр. Исмаил Гаспринский яраткъан эски къырымтатар эдебий тили айны бу шиве эсасында эди.

Ногъайлар

Ногъайлар чёльде яшай эдилер. Оларнынъ этногенезинде эсасен гъарбий къыпчакълар (куманлар), шаркъий къыпчакълар ве ногъайлар (бу халкътан ногъай деген исим оларгъа авушты) иштирак эттилер. Ыркъ джеэтинден ногъайлар авропалылар, лякин монголоидлик аляметлери де бар (~10 %). Ногъай шивеси тюркий тиллернинъ къыпчакъ группасына менсюптир.

Татлар

Сюргюнликтен эвель татлар дагълар ве дагъ алдында яни орта ёлакъта яшай эдилер. Татларнынъ этногенези — гъает муреккеп ве тамамен талиль олмагъан бир процесс. Бу субетнос шекилленгенинде Къырымда чешит заманлар яшагъан бар миллетлер ве къабилелер деерлик джумлеси иштирак этти: таврлар, сарматлар, скитлер, аланлар, готлар, румлар, черкезлер, хазарлар, булгъар тюрклери, печенеглер ве гъарбий къыпчакълар (Авропа менбаларындан куманлар, рус менбаларындан исе половецлер оларакъ белли). Тат шивесинде эм огъуз, эм де къыпчакъ хасиетлери мевджут. Бу шиве земаневий къырымтатар тилининъ эсасыдыр.

Шимдики вазиет

1944 сенесине къадар ялыбойлулар, татлар ве ногъайлар озьара деерлик къарышмай эдилер, факъат сюргюнлик аньаневий яшап тургъан ареалларыны бозды. Кечкен 60 йыл девамында ишбу учь субетник группа къарышып башлагъанынен екяне миллетке чевирилюв процесси къуветлешти. Шимди эксерий аилелерде акъай-апай чешит субетнослерге менсюп. Бир чокъ себептен къырымтатарлар чокъусы Къырымгъа къайтып эджатлары яшап тургъан ерлерде отуралмайлар, бунынъ ичюн къарышув эп девам этмекте. Бугунь Къырымда отургъан къырымтатарлардан тахминен 30% ялыбойлулар, 20% — ногъайлар ве 50% — татлар.

Буларны да бакъып чыкъынъыз

• Къырымтатар тили
• Къырымтатар гимни
• Къырымтатар байрагъы
• Къырымтатар тамгъасы
• Къырымтатар медениети
• Къырым Ханлыгъы

Эдебият

• Валерий Возгрин "Къырымтатарларнынъ тарихий такъдирлери" (Русча)
• O. V. Романко "Къырым 1941-44 сенелер арасы. Ишгъаль ве коллаборационизм", Акъмесджит 2005. (Русча)
• "Къырымтатар энциклопедиясы", тизген - Рефикъ Музафаров, Акъмесджит 1993-95. (Русча)

Багълантылар

• Къырымтатар Миллий Меджлиси
• Къырымтатар сайтларына багълантылар джыйынтыгъы
• Alem-i Medeniye - Qırım halqınıñ medeniyet hazinesi
• Къырымтатар музыкасы
• "Бизим Къырым" тешкилятынынъ сайты
• Миллий Фыркъа адлы сиясий фыркъа
• Къырымтатарлар акъкъында макъалелернинъ китапханеси (79 макъале) (Русча)
• Къырым генчлерининъ сайты (Русча)
• Тюркиедеки къырымтатар диаспорасынынъ порталы (Тюркче)
• Къырымтатарларнынъ декоратив-тадбикъий санаты