Cyrillic Wikia
Advertisement
EU-Hungary

Маѓароршяг.

Маѓароршяг кöѕэп-еурөпаи оршяг а Кярпят-меденцэбен, амељет эшакрөл Шловякиа, эшаккелетрӫл Украьна, келетрӫл эс дэлкелетрӫл Ромяниа, дэлрӫл Шербиа эс Һорвааторсааг, дэлњугатрөл Шловэниа, њугатрөл педиг Ауштриа хатярол. Фӫвяроса эс еѓбен легнэпесебб вяроса Будапест. Аѕ оршяг тöббек кöѕöтт аѕ Еурөпаи Униө, а НАТО, аѕ ОЕЦД эс аѕ ЕНШ тагьа ис, рэше а сцхенгени öвеѕетнек, валаминт еѓик алапӣтөьа аѕ ӯѓневеѕетт Висегряди Еѓӱттмӳкöдэс шервеѕетнек. Хиваталос њелве а маѓар.

Аѕ оршяг эс аѕ яллам хиваталос неве 1989. октөбер 23-төл 2011. децембер 31-иг аѕ алкотмяњ шеринт „Маѓар Кöѕтярсасяг” волт, 2012. ьануяр 1. өта аѕ Алаптöрвэњ шеринт „Маѓароршяг”. Ялламформяьа кöѕтярсасяг.

Фöлдраьѕ[]

Маѓароршяг а келети фэлгöмб 16° эс 23° хосшӯсяги кöреи кöѕöтт эс аѕ эшаки фэлгöмб 45° эс 49° шэлессэги кöреи кöѕöтт, Еурөпа кöѕепэн хељеѕкедик ел, а Кярпят-меденцэбен. Тенгерпарттал нем ренделкеѕӫ оршяг. Тӫле чакнем еѓформа тяволсягра ван њугатра аѕ Атланти-өцеян эс келетре аѕ Урял-хеѓсэг, тӫле дэлре фекшик а Фöлдкöѕи-тенгер эс эшакра аѕ Эшаки-тенгер. Аѕ оршягхоѕ легкöѕелебб есӫ тенгер аѕ Адриаи-тенгер, кöрӱлбелӱл 300 киломэтер тяволсягра талялхатө. Маѓароршяг терӱлете 93030 нэѓѕеткиломэтер,[1] амивел аѕ оршягок мэрет шеринти рангсорябан а кöѕэпмеѕӫњбен талялхатө, а 108. хељен. Аѕ оршягхатяр хосша 2215.3 киломэтер, еббӫл а шловяк хатяршакаш/ 654.7, аѕ укрян 136.7, а ромян 447.7, а шерaб 174.4, а хорвят 344.8, а шловэн 102.0, аѕ оштряк педиг 355.0&нбсп;км.[2]

Домборѕат[]

Аѕ оршяг терӱлетэнек наѓ рэше 200 мэтернэл алачоњабб тенгершинт фöлöтти магассягон фекшик, ноха Маѓароршягон шямос кöѕэпхеѓсэг терӱл ел, а 300 мэтерес магассягот мегхаладө киемелкедэсек аѕ оршяг терӱлетэнек кевесебб минт 2%-ят фоглальяк ел. А легмагасабб понтьа а Кэкес 1014 м-ес магассяггал, а легалачоњабб понт педиг Чонгряд меѓэбен талялхатө а Тиша кöѕелэбен 75,8 м-ес тенгершинт фелетти магассягон.[3] Аѕ оршяг легфонтосабб термэшети кинче а термӫфöлд, аннак елленэре, хоѓ а талаьминӫсэг вялтоѕатос. Терӱлете 70%-а алкалмас меѕӫгаѕдасяги хашносӣтясра, эс еѕен аряњон белӱл 72%-от тешнек ки а шянтөфöлдек. Аѕ оршяг кöѕепе Пуштавач кöжэг терӱлетэн ван. А легэшакибб понт Фӱѕэр кöжэг терӱлетэн, Ляшлө-тања кöѕелэбен, легдэлибб понт Беременд кöжэг терӱлетэн, а легкелетибб понт Гарболц кöжэг терӱлетэн, эс а легњугатибб понт педиг Фелсӫшöлнöк кöжэг терӱлетэн ван.

Маѓароршягот хаѓомяњосан хат термэшетфöлдраьѕи тяьеѓсэгре шокяс бонтани. Еѕек њугат-келети иряњбан аѕ Алпокальа, а Кисалфöлд, а Дунянтӯли-домбсяг, а Дунянтӯли-кöѕэпхеѓсэг, аѕ Алфöлд эс аѕ Эшаки-кöѕэпхеѓсэг. А термэшети тяьак фелоштясянак а 6 наѓтяьбан 35 кöѕэптяьат эс а 65 кистяь-чопортбан öсшесен 227 кистяьат кӱлöнӣт ел.[4] Аѕ Алфöлд еѓ фелтöлтöтт сӣксяг, терӱлетэн шинте нинч шинткӱлöнбсэг, а легнэпесебб вяроса Дебрецен. А Кисалфöлд аѕ оршяг эшакњугати рэшэн фекшик, рэшеи а Шигеткöѕ, а Рябакöѕ эс а Марцал-меденце, а легнэпесебб вяроса Ѓӫр. Аѕ Алпокальа а њугати хатяр ментэн хељеѕкедик ел, а Келети-Алпок леьтӫвидэке аѕ оршяг легчападэкосабб рэше, легмагасабб терӱлетеи а Кӫшеги-хеѓсэг эс а Сопрони-хеѓсэг. Легнэпесебб вяроса Шомбатхељ. А Дунянтӯли-домбсяг а Балатонтөл дэл, дэлкелет эс дэлњугати иряњба фекшик, рэшеи а Sалаи-домбсяг, а Сомоѓи-домбсяг, а Толнаи-хеѓхят, а Барањаи-домбсяг эс кэт хеѓвидэк, а Мечек (легмагасабб понтьа а Sенгӫ, 682 мэтер) эс а Вилляњи-хеѓсэг. А Дунянтӯли-кöѕэпхеѓсэг а Балатоннал пярхуѕамосан, дэлњугат-эшаккелети иряњбан фоглал хељет а Дунакањариг. Рэшеи а Бакоњ, а Балатон-фелвидэк (тöртэнелми борвидэк) а Вэртес, а Веленцеи-хеѓсэг эс а Дунаѕуг-хеѓвидэк. Аѕ Эшаки-кöѕэпхеѓсэг Маѓароршяг легмагасабб видэке, а Дуна висегряди яттöрэсэтӫл а Бодрогиг тарт. Итт талялхатө а Мятра, ами а Sаѓва-вöлѓтӫл келет фелэ магасодик, аѕ оршяг легмагасабб чӯчявал (Кэкес, 1014&нбсп;м). Аѕ Эшаки-кöѕэпхеѓсэгхеѕ тартоѕик еѓ еѓфаьта ятменет а хеѓсэг эс аѕ алфöлд кöѕöтт.

Аѕ ӯьабб термэшетфöлдраьѕи бесоролясок еттӫл кисебб-наѓобб мэртэкбен елтэрнек: пэлдяул а Sалаи-домбсягот аѕ Алпокальяхоѕ (иллетве аннак еѓ китерьештетт эртелмеѕэсэхеѕ, а Њугат-маѓароршяги перемвидэкхеѕ) сорольяк; а коряббан а Дунянтӯли-кöѕэпхеѓсэгхеѕ тартоѕө Висегряди-хеѓсэгет педиг аѕ Эшаки-кöѕэпхеѓсэгхеѕ.

Вӣѕраьѕ[]

А Кярпят-меденце чакнем тельес егэшэбен а Дуна вӣѕѓӳьтӫ терӱлетэхеѕ тартоѕик. Маѓароршяг аѕонбан немчак эдесвӣѕбен, де хэвиѕекбен ис гаѕдаг, сӫт Еурөпа хэвӣѕбен леггаѕдагабб тяьеѓсэге. Аѕ ясвяњи ањагокбан дӯс хэвиѕек хӫмэрсэклете ољкор а 70&нбсп;°Ц-от ис мегхаладьа. Маѓароршяг вӣѕхялөѕатянак тенгеље а Дуна, амељ тельес хосша 2850&нбсп;км, еббӫл а маѓароршяги фӫягянак хосша 417&нбсп;км. Аѕ оршяг легнаѓобб меллэкфољөьа а Тиша, ами 962&нбсп;км, эс еббӫл маѓароршяги шакашянак хосша 584,9&нбсп;км. А Дуна ьобб парти меллэкфољөи а Лаьта, а Рябца, а Ряба, а Сиө-чаторна (ами а Балатон виѕэт веѕети ле, ьелентӫсебб меллэкфољөи а Капос эс а Сярвӣѕ) эс а Дрява, ами мяр а маѓар хатярон тӯл чатлакоѕик а Дуняхоѕ, а бал парти меллэкфољөьа педиг аѕ Ипољ. А Тиша ьобб парти меллэкфољөи а Бодрог, а Саьө (ьелентӫс меллэкфољөьа а Херняд) эс а Sаѓва, бал парти меллэкфољөи а Тӯр, а Шамос, а Крашна, а Хярмас-КöрöсСебес-Кöрöс, а Фехэр-Кöрöс эс а Фекете-Кöрöс валаминт а Беретќө) эс а Марос. А „Балатон тяплялөья”нак невеѕик а Sала фољөт. Маѓароршяг эс Кöѕэп-Еурөпа легнаѓобб тава а Балатон; фелӱлете 594&нбсп;км². Еѕт кöвети а Тиша-тө, мељнек фелӱлете 127&нбсп;км² (еѕ Маѓароршяг легнаѓобб местерсэгес тава), а Фертӫ тө, Ауштриа эс Маѓароршяг кöѕöс тава, маѓароршяги фелӱлете 75&нбсп;км², валаминт а Веленцеи-тө, агярди вӣѕмэрце яллясянял а фелӱлете 24,2&нбсп;км², еббӫл кöѕел 10,1&нбсп;км²-т нядас борӣт.

Эгхаьлат[]

Маѓароршяг хяром эгхаьлати терӱлет хатярян хељеѕкедик ел, идӫьярясят а келети недвес континентялис, а њугати өцеяни, аѕ эшаки сарквидэки лэгтöмегек эс а дэли-дэлњугати медитеррян хатяс алакӣтьа. Аѕ эви кöѕэпхӫмэрсэклет 8–11&нбсп;°Ц, амељнек вишоњлаг магас, 20–25&нбсп;°Ц-ос аѕ ингадоѕяса. А хӫмэрсэклет ятлагос эртэке ьануярбан а легалачоњабб, 0 – -4&нбсп;°Ц, ьӯлиусбан а легмагасабб, 18–22&нбсп;°Ц. А напсӱтэсес өряк шяма эвенте 1750–2200 кöѕöтт ван, еѕ аѕ Алфöлд дэли эс кöѕэпсӫ рэшэн а легмагасабб; а Дунянтӯл њугати эс аѕ Эшаки-кöѕэпхеѓсэг эшаки олдалян а легалачоњабб, ами фонтос тэњеѕӫ а меѕӫгаѕдасяг шемпонтьябөл. Аѕ эви ятлагос чападэкменњисэг 500–900&нбсп;мм: аѕ Алфöлдöн 500–600&нбсп;мм, а Дунянтӯл дэлњугати тяьаин, валаминт а хеѓсэгек магасабб рэшеин 750–900&нбсп;мм. Аѕ эшакњугати шэл аѕ уралкодө. А валаха мэрт легалачоњабб хӫмэрсэклетет, мӣнуш 35&нбсп;°Ц-от 1940. фебруяр 16-ян Гöрöмбöљтаполцян, Мисколц кöѕелэбен региштрялтяк.[5] А валаха мэрт легмагасабб хӫмэрсэклетет, 41,9 °Ц-от 2007. ьӯлиус 20-ян Кискунхаласон мэртэк.[5] Легтöббшöр а Нөгряд меѓеи Sабарон ван а напи легхидегебб.[6]

Элӫвиляг, термэшетвэделем[]

Маѓароршяг яллатвилягят текинтве аѕ еѓик леггаѕдагабб оршяг Еурөпябан. Аѕ ередети яллапотябан феннмарадт нöвэњ- эс яллатвиляг вэделмэре аѕ оршягбан 10 немѕети паркот, 38 тяьвэделми кöрѕетет, 142 оршягос термэшетвэделми терӱлетет, еѓ термэшети емлэкет (Аггтелек-Рудабяња-Шендрӫ алапшелвэњек) эс 1125 öнкормяњѕаток ялтал вэдетт термэшети терӱлетет хоѕтак лэтре еддиг, öсшесен 816&нбсп;008 хектярон.[7] Аѕ оршяг вэдетт термэшети эртэкеи кöѕэ шямос парк, ердӫ, хеѓ, тө, фољөшакаш, виѕес элӫхељ эс барланг тартоѕик. А легфонтосаббак рэгиөк, Будапестен а Вярослигет, а Маргит-шигет, а Геллэрт-хеѓ, а Сас-хеѓ эс а Пял-вöлѓи-барлангрендшер. А Дунянтӯлон а вилягöрöксэгхеѕ тартоѕө Фертӫ тө, а термялвиѕес Хэвӣѕи-тө, а таполцаи тавас-барланг, а татаи Öрег-тө, а Веленцеи-тө эс киряндулөöвеѕете, Тихањ белсӫ таваи эс геолөгиаи танöсвэње, аѕ Абалигети-барланг, а шярсомљөи термэшетвэделми терӱлет, а вилляњи кӫбяња ӫслэњбемутатөьа, а фертӫрякоси кӫфеьтӫ, а Дунакањар, валаминт а рэгиө наѓ китерьедэсӳ ердӫсэгеи, а Пилис, а Дунянтӯли-кöѕэпхеѓсэг (Бакоњ, Вэртес, Висегряди-хеѓсэг), а Геменц, а Ѓулаь, аѕ Алпокальа эс а Мечек. Эшак-Маѓароршягон аѕ Эшаки-кöѕэпхеѓсэг шямос тӯралехетӫсэгет кӣнялө ердӫсэгеи эс а лятвяњос термэшети эртэкеи, а Бöржöњ, а Мятра, а Бӱкк-видэк (Лиллафӱред, барлангок), аѕ Аггтелеки Немѕети Парк. Аѕ Алфöлдöн а Хортобяѓ, ами вилягöрöксэги хељшӣн, Бугац, Мяртэљ/ а Тиша холтягаивал эс а кунхалмок.

Шямос телепӱлэс ренделкеѕик а хељи нöвэњвилягот бемутатө арборэтуммал, а легисмертеббек а Вяцрятөт, а Sирц, а Бадачоњтомаь, а Кям, а Кӫшег, а Кямон/, а Вэп, а Шелесте эс а Шарвасон талялхатөк. А кӱлöнлегес яллат-бемутатөхељек кöѕэ тартоѕик а њӣреѓхяѕи сөстөи вадаспарк, а кардоскӯти хаѓомяњос яллаттартө телеп, а меѕӫхеѓеси эс а бяболнаи яллами мэнес, а дэвавяњаи тӯѕокреѕервятум, а порошлөи Тиша-тави Öкоцентрум эс а Вересеѓхяѕи Медвепарк. Маѓароршягон аѕ öсшес хӱллӫ- эс кэтэлтӳфаь вэделем алатт ялл - еѕ алөл аѕ еѓетлен кивэтел а бетелепӣтетт вöрöсфӱлӳ экшертекнӫс.[8]

Тöртэнелем[]

А Маѓароршяг нэв 1920 елӫтти вишоњлатбан, а корябби тöртэнелми идӫшакок есетэбен ялталябан а тöртэнелми Маѓар Киряљсягра вонаткоѕик. Нэха а маи Маѓароршяг терӱлетэт ис эртхетьӱк алатта, еѕт аѕонбан минден есетбен кӱлöн ьелеѕни келл.

Хонфоглаляс эс а Маѓар Киряљсяг[]

Аѕ ӫсмаѓарсяг/ легкорябби исмерт хаѕяьянак а Волга видэкэт текинтхетьӱк (Магна Хунгариа). Еѕт кöветӫен а 7. эс а 9. шяѕад кöѕöтт а Дон фољө меллетти Етелкöѕбен элтек. Кисебб рэшӱк келетен марадт эс а волгаи болгярокхоѕ чатлакоѕотт а Волгаи Болгяроршягбан. Ваннак њомаи еѓ Каукяѕуси Маѓароршягнак ис, еннек мибенлэте аѕонбан а форрясок елэгтеленсэге миатт витатотт. А нэп наѓобб рэше њугатра вонулт. 895-бен, а хонфоглаляс сорян аѕ егэш Кярпят-меденцэт биртокукба веттэк. А Кэпес Крөника шеринт еѕ волт а маѓарок мясодик беьöветеле, Атилла хун киряљ халяла утян шяѕ эввел, Кр. у. 677-бен[9] (аѕ елтэрэсре а Кеттӫс хонфоглаляс, иллетве а Киталялт кöѕэпкор елмэлет адхат маѓаряѕатот). А 10. шяѕад елсӫ фелэбен каландоѕө хадьяратаиккал рэмӱлетбен тартоттяк Њугат- эс Дэл-Еурөпят, еккорибан а керештэњ темпломокбан а кöњöрöгэс рэшэвэ вялтак[10] а фэлелмет тӱкрöѕӫ шавак, минт а 900-ас эвек елеьэн шӱлететт Моденаи химнушбан: „Аб Унгерорум нос дефендас иацулис”, аѕаѕ „Вэдь мег минкет а маѓарок тямадясятөл”Template:Refhely, иллетве а маѓар тöртэнетӣрясбан сокшор идэѕетт: „А сагиттис Хунгарорум либера нос, Домине!” аѕаѕ „А маѓарок њилаитөл ментс мег, Урам, минкет!” формула, еннек аѕонбан нинч мег а кора кöѕэпкори форряса.[11][12] А комољабб Њугат-Еурөпяба индулө хадьяраток аѕ аугсбурги чата (955) утян вэгет эртек, де Дэл-Еурөпа фелэ мэг товябб ис фољтак а каландоѕясок. А каландоѕясок тэњлегес вэгэт чак а 973-ас ҟуедлинбурги талялкоѕө ьелентетте.

Гэѕа наѓфеьеделем њугат фелэ фордулт, миутян мегалапӣтотта а кэт феьеделми кöѕпонтот, Ештергомот эс Шэкесфехэрвярт. 973-бан кöветекет кӱлдöтт а нэмет-рөмаи чяшярхоѕ, И. Наѓ Оттөхоѕ, эс керештэњ папокат, хиттэрӣтӫкет кэрт тӫле. Еѕек невелтэк фият, Ваькот ис, аки мегкерештелэсекор аѕ Иствян невет капта. Иствян киряљ невелӫье Адалберт прягаи пӱспöк волт, аѕ ӫ невэхеѕ фӳѕӫдик мегкерештелэсе, валаминт валөшӣнӳлег Иствян хяѕассягят ис ӫ хоѕта тетӫ аля Гиѕелла баьор херцегнэвел. Гэѕа аѕ öрöклэсбен а хаѓомяњос шениорятус (а немѕетсэг легидӫсебб элӫ фэрфи тагьянак öрöклэси ьога) хељетт а керештэњ-гермян примогенитӯрят (аѕ елсӫ шӱлöтт фиӯ öрöклэси ьога) акарта эрвэњесӣтени. Гэѕа халяла утян а погяњок тямогатясят элвеѕӫ Коппяњ кöветкеѕетт волна а феьеделми трөнон. Коппяњ Тар Шерэнд фиа волт, аки Гэѕа мясодунокатествэре эс Ярпяд еѓик фиянак, Тархачинак аѕ унокяьа. Иствян аѕонбан нэмет сегӣтсэггел леѓӫѕте ӫт, маьд 1000 карячоњян кирялљя короняѕтатта магят. Еѕѕел мегшӱлететт а керештэњ Маѓар Киряљсяг, амељ тöбб минт киленц эвшяѕадиг яллт фенн а Кярпят-меденцэбен.

Миутян 1301-бен мегхалт аѕ утолсө Ярпяд-хяѕи уралкодө, пяр эвиг хаталми харцок ѓенгӣтеттэк аѕ оршягот. Вэгӱл аѕ Ярпяд-хяѕѕал леяњягон рокон Аньоу-динаштиа шереѕте мег а хаталмат, эс а 14. шяѕадбан еѕт мег ис тартоттяк. Кярољ Рөберт, аѕ елсӫ Аньоу-хяѕи киряљ кöѕпонтосӣтотта а киряљи хаталмат. Фиа, Наѓ Лаьос уралкодяса алатт эрте ел аѕ оршяг легнаѓобб китерьедэсэт. Аѕ Аньоу-киряљок еѓик легфонтосабб шэкхеље (Шэкесфехэрвяр эс Буда меллетт) Висегряд волт. А 15. шяѕадбан а Маѓар Киряљсяг Еурөпа ьелентӫс хаталма волт. Луӿембурги Жигмонд, маьд Мяќяс киряљ уралкодяса алатт аѕ оршяг културялис шемпонтбөл ис фелѕяркөѕотт а легфеьлеттебб оршягокхоѕ. Аѕ оршяг елсӫдлегес кöѕпонтьа Буда летт, Мяќяс хӣрес киряљи ренешянш удварявал. Мяќяст а Ьагеллө-хяѕи киряљок кöветтэк а трөнон. Еккор аѕонбан мяр фењегететт а тöрöк мегшялляс, ами а 16. шяѕадбан вэгет вететт аѕ оршяг наѓхаталми хељѕетэнек эс хосшӯ идӫре а фӱггетленсэгэнек ис.

Advertisement